Het aantal ondernemers in Nederland groeit al jaren. Vooral het aantal kleine ondernemers zonder personeel is de afgelopen 10 jaar met 282 duizend toegenomen. En met deze groei van ZZP’ers is ook de politieke druk om deze groei in goede banen te leiden gegroeid. Helaas betekent dit wel vaak dat deze groei als iets slechts wordt afgeschilderd. Denk maar aan nieuwbakken termen als “schijnzelfstandigheid”, “ZZP-armoede”, “Zelfstandigen Zonder Pensioen” en “het ZZP probleem”. Je hoort ze bijzonder vaak in de media/politiek waardoor het lijkt alsof dit alles een probleem is wat moet worden opgelost door de regering. Maar als de explosieve groei van het aantal ondernemers als probleem wordt gezien en er wordt verwacht dat de regering hier wat aan gaat doen, is er dan nog wel toekomst voor kleine ondernemers in Nederland? We vroegen het aan Mario Bersem, sector econoom bij de ABN AMRO.

Het aantal kleine ondernemers heeft de afgelopen jaren een extreme groei ondergaan. Bijna 300.000 zzp’ers zijn er volgens het CBS in de afgelopen 10 jaar bij gekomen. Waar komt deze groei vandaan? 

Het is eigenlijk een samenloop van omstandigheden. Aan de ene kant is er meer vraag naar flexibele arbeid, zeker in sectoren die te maken hebben met grote vraag pieken. Aan de andere kant zie je dat steeds meer werknemers zoeken naar flexibiliteit en autonomie en daarom zzp’er worden. Een vaste baan in loondienst is niet langer de hoofdprijs en veel mensen willen niet meer van 9 tot 5 werken in een kantoor. Dag in dag uit voor een baas met dezelfde collega’s wordt gezien als iets ouderwets.

Wordt het aantal ondernemers ook gedreven door het fiscale voordeel dat het ondernemerschap biedt? 

Natuurlijk zou het aantal zzp’ers minder hard zijn gegroeid als er geen fiscale voordelen aan zouden kleven. Maar daar komt bij dat werken in Nederland de afgelopen 20 jaar echt fundamenteel veranderd is en dat is de grote drijver achter de groei van het aantal zzp’ers. Vroeger wilde men werken voor een baas, een leaseauto, een goed pensioen en baanzekerheid. Tegenwoordig laten veel onderzoeken zien dat men meer waarde hecht aan flexibiliteit en autonomie en bijvoorbeeld een betere werk-privébalans. Bovendien is voor veel mensen na de financiële crisis en de corona crisis wel duidelijk geworden dat de baanzekerheid helemaal niet zo zeker is. Ook niet met een vast contract.

Veel voordelen van een vaste baan zijn we minder belangrijk gaan vinden, terwijl we de voordelen van het zzp’en meer zijn gaan waarderen. Het gaat dus echt om veel meer dan de fiscaliteiten. Werkattitudes veranderen nu eenmaal en iedere nieuwe generatie creëert zijn eigen werkplek.
 

Er wordt in Den Haag veel gepraat over het groeiend aantal zzp’ers. En dan meestal in negatieve termen. Wat vind jij van dit soort discussies? 

Voor de politiek is momenteel nog altijd het vaste contract de norm en het ideaal. Maar tegelijkertijd bestaat de zogenaamde flexibele schil inmiddels uit zo’n 40 procent van de arbeidsmarkt. Dan heb je het niet alleen over zzp’ers maar ook over andere contractvormen voor flexwerkers zoals uitzendkrachten en gedetacheerden. En denk bijvoorbeeld maar aan alle mensen die geen vast contract hebben maar een tijdelijk contract of een oproepcontract. De Nederlandse arbeidsmarkt is dus complexer dan uit de retoriek in Den Haag blijkt. Maar dat is nu eenmaal zoals de politieke arena werkt. 

Volgens mij kun je de politieke wens om meer mensen in vaste dienst te krijgen begrijpen vanuit het idee dat mensen die nu niet onder de bescherming van vaste contracten vallen, soms echt slechtere voorwaarden hebben. En dat schaadt niet alleen het individu maar ook de maatschappij in zijn geheel. Sommige groepen werkenden worden achtergesteld en dat wil men tegengaan. Het doel is dus een gelijker speelveld tussen de verschillende contractvormen op de arbeidsmarkt te krijgen, waarbij men kijkt naar alle contractvormen en niet alleen de relatie tussen zzp’er en hun opdrachtgevers. 

Het is begrijpelijk dat deze discussie in Den Haag wordt gevoerd en het is geen slechte discussie om te hebben. Als bepaalde groepen worden achtergesteld of worden voorgetrokken, dan leidt dat tot problemen in de samenleving. Dan is het de taak van de politiek om daar oplossingen voor te vinden. En dat geldt natuurlijk zeker voor zzp’ers aangezien daar de afgelopen jaren zo’n sterke groei in is geweest.

Wat voor problemen levert de groei van het aantal zzp’ers op? Wat zijn de grootste uitdagingen waarvoor we staan?

Ik denk dat je de problemen in een drietal categorieën kan samenvatten. Allereerst heb je het probleem dat ondernemers minder wettelijke bescherming genieten en daarom gemakkelijker kunnen worden uitgebuit. Denk hierbij bijvoorbeeld aan zzp’ers die via platforms werken als Uber of Deliveroo. De rechtspraak heeft recent in meerdere zaken geoordeeld dat dit soort platform-werkers in feite geen zelfstandigen zijn maar dat er sprake is van een verkapt dienstverband.  

Dan heb je het probleem dat veel ondernemers risico’s nemen die niet alleen potentieel schade toebrengen aan de ondernemer zelf, maar uiteindelijk ook aan de hele maatschappij. Denk hierbij bijvoorbeeld maar aan het feit dat veel ondernemers niet zijn verzekerd voor arbeidsongeschiktheid en een te beperkte pensioenopbouw hebben. Natuurlijk kun je zeggen, “dat is nu eenmaal het ondernemersrisico” maar omdat het hier om zo veel mensen gaat, is dit niet langer een individueel risico maar een maatschappelijk probleem.

Als laatste is er ook de perceptie die het ondernemerschap brengt voor bepaalde sectoren, waarbij we het eigenlijk allemaal eens zijn dat het voor sommige beroepen onwenselijk is als er veel zzp’ers werken. Als jij zonnepanelen op je dak laat installeren, dan maakt het je niet zoveel uit of dit nu Pietje, Jantje, of Liesje is die deze zonnepanelen installeert. En het maakt je nog minder uit wat voor contract deze persoon precies heeft met zijn of haar werkgever of opdrachtgever. Zolang die zonnepanelen maar goed en tijdig worden geïnstalleerd. Maar dat denk je niet als er iedere dag een andere leraar voor de klas van je kinderen staat. Of als iedere keer een andere huisarts je helpt. Of wanneer er elke dag een andere verpleging aan huis bij je moeder langskomt. Voor dergelijke beroepen lijkt de maatschappelijke consensus dat het onwenselijk is dat er verregaande flexibilisering van arbeid is. Daar wil je dus minder zzp’ers of andere flexkrachten en meer vaste gezichten.

Dat lijken me hele grote problemen. Die wellicht ook ingrijpende oplossingen vergen. Wat kunnen we verwachten aan veranderingen?

Allereerst denk ik niet dat nieuwe regels al deze problemen kunnen oplossen. Daarnaast denk ik ook niet dat ingrijpende regels opleggen past binnen onze poldercultuur. Het is bovendien waarschijnlijk ook niet nodig omdat we veel van deze problemen met bestaande oplossingen en wetgeving kunnen aanpakken.  

Neem bijvoorbeeld het probleem van verkapt dienstverband. Daar hebben we al wetten voor en sinds de uitspraak van Deliveroo (red: waarbij de hoge raad oordeelde dat bezorgers ten onrechte werden aangemerkt als ondernemers) is het steeds duidelijker dat een businessmodel waarbij je flexwerkers inzet terwijl ze eigenlijk in vaste dienst zijn, puur om kosten te besparen, niet houdbaar is. Als dus bestaande wetten worden gehandhaafd, zal dit probleem vanzelf minder worden.

Tegelijkertijd zie je ook dat er meer eisen worden gesteld aan het ondernemerschap. Zo heb je natuurlijk de aankondiging van de verplichte AOV (arbeidsongeschiktheidsverzekering). Dat soort verplichtingen vinden de meeste ondernemers niet fijn, maar ze zorgen er wel voor dat het systeem robuust en betaalbaar blijft. En dat betekent helaas dat je ook voor ondernemers dingen moet verplichten, zelfs als de meerderheid van de ondernemers dat eigenlijk niet wil. Tenslotte, de meeste “ondernemers” die voor Deliveroo werkten, vonden dat eigenlijk best wel fijn en wilden helemaal niet in dienst. Maar wat de ondernemer wil, is niet altijd het beste voor ons allemaal.

Uiteindelijk moeten we accepteren dat er veranderingen aankomen in arbeidswetgeving. “Vaste” arbeidscontracten zullen minder “vast” worden en zzp contracten zullen minder vrij worden. Maar waarschijnlijk zullen de veranderingen niet leiden tot minder flexibilisering.

Vindt jij dus de verplichte AOV een goed idee? 

In principe wel. Wanneer iemand onverzekerd is, arbeidsongeschikt wordt en in de bijstand terechtkomt, dan is dat een persoonlijke tragedie. Wanneer dit echter vaker voorkomt bij een bepaalde groep mensen (zoals nu het geval is bij zzp’ers), dan is het een maatschappelijk probleem. Een verplichte AOV zou een goede oplossing kunnen zijn. De verplichting creëert een gelijk speelveld en zorgt ervoor dat de verzekering betaalbaar zal zijn. In ieder geval veel goedkoper dan AOVs die nu beschikbaar zijn. Bovendien zou dit ook een stuk onzekerheid dat niet goed kan worden ingeschat kunnen wegnemen bij ondernemers. En dit kan het ondernemerschap zelfs aantrekkelijker maken.

En mocht je nog steeds je twijfels hebben bij dit middel, laten we niet doen alsof verplichte verzekeringen iets revolutionairs zijn die de zzp markt volledig op z’n kop zetten. Dit soort verzekeringen en verplichtingen bestaan al jaren, denk bijvoorbeeld maar aan de verplichte ziektekostenverzekering of de verplichte wettelijke aansprakelijkheid (WA) verzekering voor automobilisten. Dit is in wezen niet anders en die verzekeringen werken in praktijk behoorlijk goed.

Overigens voorzie ik wel nogal wat problemen met de invoer van de verplichte AOV. Dat is complex en ik denk daarom dat het verstandig is dat de invoering is uitgesteld tot minimaal 2027.

En wat moeten we doen met sectoren waar we juist geen zzp’ers willen hebben, zoals de zorg en het onderwijs? 

Dat is natuurlijk lastiger op te lossen, want het is moeilijk om wetten te maken die sector-specifiek zijn. Bovendien zie je het aantal zzp’ers in bijvoorbeeld de zorg nu al exploderen en men maakt zich daar terecht zorgen over.

Echter, ik denk niet dat je hier heel veel nieuwe wetgeving voor hoeft te maken om als overheid toch invloed te hebben op hoe de sector functioneert. De sectoren waar we het over hebben zijn namelijk bijna allemaal (semi) overheidssectoren waar de overheid direct of indirect een grote opdrachtgever is voor de private partijen die diensten verlenen. Men kan hier dus op een andere manier druk uitoefenen om het aantal flexwerkers te verminderen. Een beetje zoals gemeentes die projectontwikkelaars van huizen dwingen om niet alleen koophuizen te ontwikkelen maar ook sociale huurwoningen te realiseren. Dat kan je natuurlijk als projectontwikkelaar weigeren, maar dan krijg je de opdracht niet. En als je je niet goed aan de afspraken houdt, dan is er een dikke kans dat je dit of het volgende project niet krijgt toegewezen van diezelfde overheid. Want dat is nu eenmaal de grootste (of zelfs enige) opdrachtgever.

Ik denk dat dit vooral een kwestie van beleid is waarbij de overheid een sturende rol kan hebben in wat we van een sector mogen verwachten.

Dus blijft het aantal ondernemers in Nederland doorgroeien?

Misschien is nu het moment om toch even in te gaan op die term “ondernemers”. Jullie gebruiken deze term om zzp’ers te beschrijven. Er is hier op zich weinig op tegen maar je moet je wel realiseren dat zzp’ers echt een aparte categorie zijn die niet volledig onder ondernemers vallen. Het ondernemerschap is enerzijds breder, tenslotte zijn niet alle ondernemers zzp'ers. Maar ook het omgekeerde is waar, niet alle zzp’ers zijn ondernemers. We hebben het al over de maaltijdbezorgers gehad waar nu juridisch een stokje voor is gestoken, maar er zijn meer voorbeelden. Denk bijvoorbeeld maar aan de Belastingdienst zelf waar de Algemene Rekenkamer concludeerde dat er schijnzelfstandigen in dienst waren. Dit waren echt geen onderbetaalde zzp’ers maar er was ook geen sprake van ondernemerschap. Dit soort situaties komen veel meer voor en in principe zou ik zeggen dat als jij dag in dag uit voor dezelfde baas werkt, maar ondertussen wel zzp’er bent, je eigenlijk geen ondernemer bent. 

Dus als je je vraag zo breed definieert is het lastig om zo antwoord te geven op je vraag. Want het aantal ondernemers is erg afhankelijk van de economische activiteit, demografische ontwikkelingen, veranderende werkattitudes, technologische ontwikkeling en van fiscale regels en handhaving. Dat is wel erg breed en ik kan niet in een glazen bol kijken.

OK. Maar denk je dan dat het aantal zzp’ers in Nederland blijft doorgroeien?

Ja, het aantal zzp’ers zal doorgroeien. De markt is er nu eenmaal op ingesteld, de technologie ontwikkelt zich ernaar en er zijn veel mensen die zzp’er willen zijn, zeker onder jongeren (getuige ook onderzoeken onder generatie Z). Natuurlijk zullen er ook sectoren zijn die pas op de plaats maken als het gaat om zzp’ers. Waarschijnlijk wordt bijvoorbeeld de groei van het aantal zzp’ers in de zorg en in het onderwijs minder onder druk van de politiek. Maar andere sectoren zullen wel doorgroeien.  

Uiteindelijk zul je zien dat veel sectoren de bouwsector achterna zullen gaan. De bouw heeft al een hoge mate van flexibilisering en er zijn al heel veel zzp'ers actief. Dat heeft de afgelopen jaren zowel de bouwbedrijven als de zzp’ers geen windeieren gelegd.

We gaan dus naar een situatie toe met steeds meer flexibilisering?

We zijn al in die situatie. Alleen lopen sommige sectoren nog een beetje achter. Uiteindelijk worden we hier allemaal beter van en het is dus ook onwaarschijnlijk dat deze trend zal ophouden of dat de overheid hier keihard zal gaan ingrijpen. Vergeet niet dat alleen al zzp’ers ook 1.2 miljoen stemmen vertegenwoordigen. We moeten het alleen in de gaten houden en sommige onwenselijke situaties mitigeren.

Kan er nog een politiek onverwachte wending komen die nadelig uitpakt voor zzp’ers?

Je bedoelt of het kabinet kan vallen en we nieuwe verkiezingen krijgen waarbij de drie grootste partijen van afgelopen verkiezingen allemaal nieuwe lijsttrekkers hebben? Zeg nooit, nooit!

Maar zonder grappen, de komende verkiezingen gaan natuurlijk interessant worden, ook voor het zzp-vraagstuk. Maar ik denk niet dat dit de boventoon van de politieke campagne zal gaan zijn. Maar je zal wel zien dat als we een ruk naar rechts of naar links krijgen dat een volgend kabinet andere nadrukken zal leggen in dit dossier. Hoe precies weet ik nu nog niet, tenslotte zijn de meeste verkiezingsplannen nog niet gepubliceerd. Bovendien zijn dit soort documenten geen harde plannen maar aspiraties. Pas als er een volgend coalitieakkoord ligt, kunnen we meer zeggen.